Diğer Türkçe Ayrımcı Deyiş, Deyim ve Atasözleri

• "Afyon'un kaymağı, Konya'nın manyağı."
• "Amele": Kol emeğiyle çalışan insanlara "işçi", "emekçi" kelimelerinin kullanılmaya başlamasından önce verilen bu isim, günlük dilde "maganda" ya da "ezik" anlamında kullanılarak sınıfsal bir ayrımcılık yapmaktadır. Örneğin, bayağı davranışlar karşısında "amele misin?" denir.
• "Amele yanığı": Özellikle inşaat işçilerinin güneş altında çalışırken istemeden ve bedenin her yerini kapsamayacak bir şekilde bronzlaşmasına atıfla kullanılan sınıfsal ayrımcılık yapan bir deyiştir. "Amele" kelimesini aşağılayıcı bir şekilde kullanan bunun gibi, daha birçok deyiş vardır. Ör: "Amele sümüğü (gibi yapışmak)".
• "Apaçi": "Apaçi" ("Apache") terimi, Arizona ve New Mexico'da yaşamış ve Avrupa kapitalizminin Kuzey Amerika'yı işgaline en güçlü direnişlerden birisini göstermiş Yerli Amerikalı bir kabileye verilen isimdir. Bu terim, dönemin çizgi romanları ile birçok Avrupa diline "haydut" kelimesinin eş anlamısı olarak geçmiştir. Türkçe'de de, Teksas ve Tommiks gibi çizgi romanların etkisiyle Yerli Amerikalıları tanımlamak için "Apaçi" ya da "Apaş" kelimesi kullanılmış, bu sözcük mecazi olarak "külhanbeyli", "haydut" anlamına gelmiştir. Ör: "Memlekette apaşlığın önüne geçmek, halkın huzurunu temin etmek için tek çare dayaktır."(1) Son yıllarda Türkçe'de seçkinci dil, söz konusu terime yeni bir boyut kazandırmış, "Apaçi" terimi "özenti, çakma ve çirkin" anlamında müzik, dans ve giyim üzerinden kendine has bir modernleşme çabası içinde olan alt sınıf bir erkek topluluğuna yöneltilmiştir. En başta sınıfsal bir ayrımcılık yapan bu seçkinci dilin geliştirdiği ayrımcı "Apaçi" teriminin sosyolojik bir değerlendirmesi için bknz: (2)
• "Arap", "Zenci", "Gündüz Feneri": 19. yüzyılın sonunda İzmir çevresinde pamuk tarlalarında köle olarak çalıştırılmak üzere Osmanlı Devleti'ne getirilen ve 1926'da T.C. kimliklerini alan Afrika kökenli T.C. vatandaşlarını (nam-ı değer Afrotürkleri) ten renkleri üzerinden ayıran ırkçı deyişlerdir.(3)
• "Arnavut inadı": Mantık sınırlarını aşan, aşırılaşan inat türünü ifade etmek için kullanılan ırkçı bir deyim. (Osmanlı Devleti döneminde aynı deyiş, "Arnavud-ı anud" şeklinde ifade ediliyordu.)
• "Arnavut'a sormuşlar: 'Cehenneme gider misin?' diye, 'Aylık kaç?' demiş."(4): Arnavutların para için her şeyi yapabileceklerini savunan ırkçı bir deyiş. Bu deyişin farklı bir versiyonu da şu şekildedir: "-Cehenneme kira ver. - Paradan haber ver."
• "Çapulcu": Özgün anlamıyla yağmacılık yapan kimseleri ve daha öncesinde çeşitli siyasal grupları "düzen bozuculukla" itham etmek için kullanılan bu deyiş, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın 2 Haziran 2013'de Taksim Gezi Parkı protestocularına yönelik olarak yeniden gündeme taşıdığı ayrımcı ve aşağılayıcı bir sözcüktür. Gezi Parkı direnişçileri, söz konusu deyişi sahiplenerek mizahi bir karşılıkta bulunmuşlardır. (Ör: Everyday I'm chappuling)
• "Dağdan inme yörük, ne erik bilir ne koruk."(5): Yörükleri aşağılama amacı güden ırkçı bir deyiş.
• "Dürzü!"(6): Türkçe'de hakaret etmek için kullanılarak argo bir tabire dönüşmüş bu ünlem, ağırlıklı olarak Suriye'nin Havran ile Lübnan'ın dağlık bölgelerinde yaşayan ve Sunni mezhepler tarafından din dışı ilan edilerek baskı altında tutulmuş olan Dürzilik mezhebine bağlı insanlara ırkçı bir gönderme yapmaktadır. ("Dürzülerde olmaz gurur / Dürzü başı eğik durur / Dışı Müslüm içi gavur / Bir kınalı Dürzü Dürzü": Aşık Mahzuni Şerif – Dürzü.)
• "Fransız kalmak": Söz konusu durum ya da olayı kavrayamamak, ona yabancı kalmak anlamına gelen ayrımcı bir deyiş. (Bu deyişin İngilizce'deki karşılığı "It's all Greek to me" ise Yunanca alfabenin ana dili İngilizce olanlar için yabancı/garip görünmesine işaret ettiği için ayrımcı değildir.)
• "Gavur İzmir": Birinci Dünya Savaşı sonunda, İzmir'in uzun bir süre Yunan işgali altında kalması sonucu şehire yapılan iki yönlü ayrımcı bir yakıştırma. Bu yakıştırma, uzun yıllar siyasiler tarafından da kullanılmıştır. (Kavlak Ali: "Ulan siz, gavur İzmir'den gelip burada kumara oturup adam mı soyacaksınız. Atın şu zarı." Kemal Tahir - Rahmet Yolları Kesti)(7)
• "İki eşek bir Çerkez": Çerkezlere yönelik ırkçı bir deyiş. (Tokat yöresi)
• "İzmir'in havasıyla kızına güven olmaz.": İzmirli kadınlara yönelik cinsiyetçi bir deyiş.
• "Kamışın közü olmaz, Beddik'in sözü olmaz.": Konya'nın Ereğli İlçesi'nde yaşayan ve Beddik olarak adlandırılan topluluğa yönelik ırkçı bir yerel atasözü.
• "Karamanın koyunu, sonra çıkar oyunu."(8): Bir kişi ya da duruma tam güvenilmediği durumlarda kullanılan bu ayrımcı deyişin kökeni, Osmanlı Beyliği ile Karamanoğlu Beyliği arasındaki iktidar mücadelesine kadar uzanır.
• "Kızılderili": Türkçe'de Yerli Amerikalılara verilen bu terim, bu kişileri, ten renkleri üzerinden tanımladığından ayrımcı ve hakeret içeren bir terimdir. Kökeni açısından bu deyiş, Birleşik Devletler'de Yerli Amerikalı çocuk, kadın ve erkeklerin kafa derilerinin yüzülüp hayvan derileri ile birlikte satılmasına işaret eder.(9) ABD ve Kanada'da Yerli Amerikalıların hangi isimle anılması gerektiği üzerine uzun yıllar süren bir tartışma gerçekleşmiştir. Daha önce yaygın olarak kullanılan "Hintli" ("Indians") , "Kızılderili" ("Redskin") ve "Kızıl Adam" ("Red Men") terimleri yerine, Birleşik Devletler'de "Yerli Amerikalı" ("Indigenous American") ve Kanada'da "İlk Milletler" ("First Nations") terimleri kullanılmaktadır. Not: "Hintli" isimin kökenleri, Kristof Kolomb'un Amerika kıtasını yeni doğmakta olan Avrupa kapitalizminin işgaline açtığı yolculuğu sonucunda, Hindistan'a ulaştığını sanması ve burada yaşayan yerlilere Hindistanlı ismini vermesi ile açıklanmaktadır.
• "Laz kafalı": "Aptal" anlamında kullanılan, Lazları aşağılamaya yönelik ırkçı bir deyiş.
• "Laz, Kürdün deniz görmüş halidir": Hem Lazları hem de Kürtleri aşağılama amacı güden ırkçı bir deyiş.
• "Lazın kafası 12'den sonra çalışır.": Lazları "aptal" olarak betimleyen ırkçı bir deyiş.
• "Mal bulmuş mağribi gibi"(10): Açgözlü, sonradan görme insanları betimlemek için kullanılan, Kuzeybatı Afrika Bölgesi'nde yaşayan ve "Mağrip" olarak adlandırılan insan topluluklarını aşağılamak için Osmanlı Devleti döneminde uydurulmuş ayrımcı bir deyim.
• "Moskof gavuru": Ruslara yönelik bu ayrımcı deyiş, Soğuk Savaş döneminin Türkiye'deki yaygın söylemlerinden bir tanesiydi. TDK'nın Güncel Sözlüğü'nde "Rus" kelimesinin karşılığında halen bu deyiş bulunmaktadır. 
• "Mum söndü": Alevileri sapkın olarak göstermeyi amaçlayan ırkçı bir Sunni söylem. Reşat Nuri Güntekin'in "Balıkesir Muhasebecisi Tanrı Dağı Ziyafeti"nden bir diyalog: "Karrı amma vurdu ha. Eh bu da olur... Kızılbaşların mum söndü gecesi gibi töbe olsun..." Bunun gibi onlarca örnek için bknz:(11)
• "Ne deyim de ne söyleyim, ölü bizim olmayınca; teker teker tükenir mi, kırkı birden ölmeyince?"(12): Kayseri'nin Pınarbaşı ilçesinin Çerkez Akviran köyünde ölen bir Çerkez beyi için, aynı ilçenin Avşar Hassa köyünden ağıt söylemesiyle ünlü Kamer Karı (Kamer Alkan) tarafından söylenen ırkçı bir ağıt.(13) 93 Harbi (1877-78) ile Anadolu'ya iskan edilen Çerkezler ile Avşarlar arasındaki etnik gerginliğe işaret eden bu ağıt, daha sonra çeşitlenerek yayılmıştır. Aynı ağıt, Ankara'nın Kalecik ilçesinin Türkmen bir Alevi köyünden olan Çivi Bibi lakaplı bir yaşlı kadın tarafından, komşu Sünni Demirtaş köyünde ölmüş bir ağa için de söylenmiştir.(14) Yine, aynı ağıtın Konya'nın Ereğli İlçesi'nde yaşayan ve Beddik olarak adlandırılan bir topluluğa karşı da söylenegeldiği görülmektedir: "Ne diyeyim de ağlayayım, ölü bizim olmayınca; Beddik tükenir mi, kırkar kırkar ölmeyince?"
• "Senin bu yaptığını Çorumlu bile yapmaz."
• "Yamyam": Siyahi insanlara yönelik olarak kullanılan yaygın bir ırkçı deyiş. Örneğin, 1999 yılında Trabzonspor Başkanı Mehmet Ali Yılmaz'ın, İngiltereli siyahi oyuncu Kevin Campbell için "bizim yamyamı gol makinesi diye aldık, çamaşır makinesi çıktı." demesi kamuoyunda hiçbir tepki görmemiş ve Campbell, kısa süre içinde İngiltere'ye dönmüştü.
• "Yörük ne bilir bayramı, lık lık içer ayranı.": Akdeniz ve Ege bölgelerinde yaygın olarak kullanılagelen ve Yörükleri aşağılama amacı güden ayrımcı bir deyiş.
• "Yörük sırtından kurban keser."(15): Kendi yapacağı işi başkasına yaptırmak, kendi sorumluluğunu başkasına yüklemek anlamında kullanılan bu deyim, Yörükleri ötekileştirir. Bu deyimin kökenleri, Yörük aşiretlerin ortakçılığını yaptıkları ağalara hayvan hediye etmeleri ve bu ağaların, kurban bayramlarında bu hediye hayvanları kesmeleri hikayesine atfedilir.

* Bu kategoriye katkıda bulunan Emine Koç, Özlem Gencerdoğan, Ceylan Özdem, Melahat Yörük, Gülden Özkan ve Sadık Ahmet Odabaş'a teşekkür ederim.

1. Refi Cevad Ulunay, "Takvimden Bir Yaprak: Bir Zabıta Vak'ası", Milliyet, 13.07.1955, s. 3.
2. "Sosyolojik anlamda "zayıf" bir profile sahip ama merkezi kültürde de yer almak isteyen genç bir erkek cemaatinin, muhalif olmayan bir dille, merkezle uyuşma çabası olarak da okunabilir "apaçi" görünme derdi." Orhan Tekellioğlu, "Apaşlardan Apaçilere", Radikal 2, 14.11.2010, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetayV3&ArticleID=1029096&Date=17.11.2010&CategoryID=42
3. Miraç Zeynep Özkartal, "Geçmişten Derimizden Başka Hiçbir Şey Kalmadı", Milliyet, http://gundem.milliyet.com.tr/-gecmisten-derimizden-baska-hicbir-sey-kalmadi-/gundem/gundemdetay/03.06.2012/1548596/default.htm?ref=OtherNews

4. Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2 Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkilap Kitabevi, m. 336.

5. Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Karaman Halk Kültürü, Atasözleri ve Deyimler, http://www.karamankulturturizm.gov.tr/

6. Türk Dil Kurumu (TDK) - Güncel Türkçe Sözlük.

7. Kemal Tahir, Rahmet Yolları Kesti, İstanbul: İthaki Yayınları, 4. Baskı, 2011, s. 151.
8. TDK - Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü.

9. "Offensive Words", Native Circle, http://www.nativecircle.com/offensivewords.htm (20.07.2012)
10. TDK - Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü.

11. Necdet Saraç, "İşte İsim İsim "Mum Söndü" Hakaretini Yapanlar", http://www.odatv.com/n.php?n=iste-isim-isim-mum-sondu-hakaretini-yapanlar-0910101200

12. Bu ağıtın ayrıntılı bir analizi için, bknz: Tuncer Gülensoy Armağanı, "Anadolu-Türk Ağıtlarının Mizahi Karakteri Hakkında Bir Değerlendirme", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 1, 2006, s. 153 - 167.

13. Ahmet Z. Özdemir, Avşarlar ve Dadaloğlu, Ankara: Dayanışma Yay., 1985, s. 47.

14. Miyase İlknur, Bahçe Biziz Gül Bizdedir, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2001, s. 57.
15. Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.

Geleneksel Kıyafetleri İçinde Dürzi bir Kadın (1870 - Lübnan)