Romanlara Karşı Ayrımcı Deyiş, Deyim ve Atasözleri

Aşağıdaki Türkçe deyişlerde açıkça görüleceği gibi Romanlar, evrensel olarak ırkçılığa en çok maruz kalmış topluluklardan birisidir. Onlar da, kendi toplulukları dışındakileri budala, ahmak ya da barbar anlamına gelen "gaco" terimiyle niteleyerek tepki vermişlerdir.(1)

• "72 buçuk millet": "Bütün dünya" anlamına gelen bu deyişteki "buçuk" Romanların tam bir millet olmadığı anlamına gelir. Ör: "Yetmiş iki buçuk millet Çanakkale'ye yüklendi." (Kemal Tahir - Yorgun Savaşçı)(2)
• "Çingen": Açgözlü, cimri ve arsız anlamında kullanılan bu terim, Romanlara yönelik evrensel ırkçılığın Türkçe'deki izdüşümüdür.
• "Çingen beygire binmiş, paşa oldum sanmış."(3): Romanları aşağılayan ırkçı bir atasözü.
• "Çingen çalar, Kürt oynar."(4): Uyumsuz ve karışık yer veya durumu ifade etmek için kullanılan bir deyiş.
• "Çingen eşeği önden gider.": Romanları aşağılayan ırkçı bir atasözü.
• "Çingen hesabı yapmak.": Önemsiz, ufak şeyleri hesap etme anlamında kullanılan bu ırkçı deyim, Romanları aşağılama amacı güder.
• "Çingen takımı": Romanlardan olanları ifade etmek için kullanılan yaygın bir ayrımcı deyiş. Ör: "Bu Aşık Niyazi, esasında Alevi değildi. (...) Kimi "Çingen takımı" diyor, kimi "mahpusane kaçağı"..." (Kemal Tahir - Rahmet Yolları Kesti)(5)
• "Çingene borcu": Önemsiz ve dağınık borçları betimlemek için kullanılan bu deyim, Romanlara ırkçı bir gönderme yapmaktadır.
• "Çingene ciğer pişirir, yemeden karnın(-ı) şişirir."(6): Yemeği bitmesin diye yemeden doyduğunu söyleyecek kadar cimri olan kişiyi betimlemek için kullanılan bu atasözü, Romanları cimrilik ve görgüsüzlükle özdeşleştirir. Bu deyişin farklı bir versiyonu da şu şekildedir: "Çingene ciğer pişirir, yarısını küle düşürür."
• "Çingene çergesi / Çingene çadırı": Derme çatma ve pis bir yeri betimlemek için kullanılan bu ırkçı deyim, Romanların yaşam alanlarını yoksulluk ve kirlilikle özdeşleştirir.
• "Çingene çergesinde (çatırında) musandıra ne arar?"(7): Yoksul kimselerden bir şey beklenemeyeceği anlamına gelen bu ırkçı deyiş, Romanları aşağılama amacı güder.
• "Çingene çorbası": Karmakarışık ya da darmadağın durumları ifade etmek için Romanları simge olarak kullanan ayrımcı bir deyim.(8)
• "Çingene çingeneden köy kıskanır."(9): Romanları, birbirlerini çekemeyen insanlar olarak betimleyen ırkçı bir atasözü.
• "Çingene çingeneye çatmadıkça kasnak (eleği) boynuna geçmez."(10): "Bayağı kişilerin utanmaları için birbirlerine girmeleri gerekir." anlamına gelen bu ayrımcı atasözü, bayağı sıfatını çingene kelimesiyle özdeşleştirir.
• "Çingene düğünü": Gürültülü ve düzensiz bir topluluğu anlatan bu ırkçı deyim, Romanların yaşam biçimlerini kargaşa ile özdeşleştirir.
• "Çingene erişemediği harmanı, zekatına sayarmış.": Romanları aşağılamaya yönelik ırkçı bir atasözü.
• "Çingene eteği": Fırfırlı ve rengarenk parçaların birleşmesiyle oluşan etekleri anlatan bu deyim, Romanların giyim tarzını kalıplaştırır.
• "Çingene evinde kaymak eğlenmez / bulunmaz."(11): Romanları açgözlü ya da düzensiz olarak niteleyen ırkçı bir atasözü.
• "Çingene göçü": Düzensiz göçü betimleyen bu deyim, yine Romanları kargaşa ile özdeşleştirir.
• "Çingene haraççısına benzer."(12): Romanları kötü ve güvenilmez gösteren ayrımcı bir atasözü.
• "Çingene ile evlenince tuğla eriyinceye kadar yıkanılsa cünüplük çıkmaz.": Günlük dilde sıkça kullanıldığı görülen ve doğrudan Romanları hedef alan bu ırkçı deyişin, internette rastlanabilecek birçok dini sitede cahillik olarak ayıplanıp reddedildiği görülmektedir.
• "Çingene imanı": Şüpheli, sağlam olmayan inanış anlamında kullanılan ırkçı bir deyiş. Romanlara yönelik bu ve bunun gibi ırkçı deyişleri basan özel sözlükler hakkında eleştirel bir yazı için bknz: (13)
• "Çingene kavgası": Önemsiz atışmalarla başlayıp küfürlerle devam eden kavgaları anlatmak için kullanılan bu deyim, Romanları kavgacı olarak betimler.
• "Çingene kılıklı": Çirkin kişileri betimlemek için kullanılan bu deyim, Romanları aşağılama amacı güder.
• "Çingene kızı hatun olmaz, dilenmezse karnı doymaz.": Romanları aşağılayan bu ırkçı atasözü, Romanlara "karaçı" denen Şanlıurfa yöresinde de kullanılmaktadır: "Karaçı kızı hatun olmaz, dilenmezse karnı doymaz."
• "Çingene maşası": Çirkin, kara kuru kişilere söylenen ayrımcı bir deyim.(14)
• "Çingene palamudu": Palamudun en küçüğünü ifade etmek için söylenen bu halk deyişi, Romanları aşağı görme amacı güder.(15)
• "Çingene parası": Bozuk para anlamına gelen bu deyim, Romanları yoksullukla özdeşleştirir.
• "Çingene pembesi": Zevksiz renk seçimi anlamında kullanılan bu ayrımcı deyiş, Romanların giyim ve estetik anlayışını aşağılar.
• "Çingenede kapaklı sahan olmaz": Romanları yoksullukla özdeşleştiren ayrımcı bir atasözü.
• "Çingeneden çoban olmaz, Yahudi’den pehlivan": Bu ırkçı atasözüne göre, Çingene dürüst ve Yahudi cesur olmadığı için bunlar, sırasıyla, çoban ve pehlivan olamazlar.
• "Çingenenin ekmeği rüyasına girer.": Romanları aşağı gösteren ırkçı bir atasözü.
• "Çingenenin ipini kendisine çektirirler.": "Değersiz, önemsiz kişilerle uğraşılmaz" anlamında kullanılan ve Romanlara gönderme yapan ırkçı bir atasözü.
• "Çingenenin mahkemeye gidişi gibi"(16): Romanları aşağı gösteren ırkçı bir deyim.
• "Çingeneye beylik vermişler, önce babasını asmış."(17): Romanları sorumsuz ve ellerine fırsat geçtiğinde en yakınlarına dahi ihanet edecek derecede hain olarak betimleyen ırkçı bir atasözü. Aslında bu atasözü, 16. ve 17. Yüzyıllarda Osmanlı toplumunda ilk kez Türklere yönelik olarak kullanılmıştır. Bknz: Türklere Yönelik Türkçe Ayrımcı Deyiş, Deyim ve Atasözleri Kategorisi.
• "Çingeneye saray vermişler, bahçesinde çadır kurup oturmuş.": Romanlar üzerine söylenen geleneksel basmakalıp yargıları destekleyen ayrımcı bir atasözü.
• "Çingeneyi paşa yapmışlar, "Şu ağaçlardan ne güzel kasnak olur?" demiş.: Romanları aşağılamaya yönelik ırkçı bir deyiş.
• "Çingeneyle ahbap olanın mükafatı kalbur olur.": Romanları aşağılayan başka bir ırkçı deyiş.
• "Herkes sakız çiğner, ama Çingene kızı tadını çıkarır."(18): "Bir işi iştahla ve dikkat çekecek şekilde yapacak kişi, o işin meraklısıdır." anlamında kullanılan ayrımcı bir deyiş. (Aynı deyiş, "Herkez sakız çiğner, ama Kürt kızı tadını çıkarır" şeklinde de söylenmektedir.)
• "Kızı (kendi) gönlüne bırakırsan, ya çingeneye varır (kaçar), ya davulcuya."(19): Hem ayrımcı hem de cinsiyetçi olan bu deyiş, "Kızı (kendi) gönlüne bırakırsan, ya davulcuya varır (kaçar), ya zurnacıya" şeklinde de söylenmektedir.
• "Mart ayların çingenesidir."(20): Bu ayrımcı deyiş, Mart ayının ne yapacağı belli olmayan, dolayısıyla güvenilmeyen bir ay olduğunu Romanlar üzerinden anlatır.
• "Sen bir garip çingenesin, telli (gümüşlü) zurna nene gerek."(21): "Kişi, sahip olduğu konumun üstünde bir işe kalkışmamalıdır." anlamında kullanılan Romanları toplumun fakir ve aşağı tabakası olarak gösteren ayrımcı bir deyiş.
• "Şecaat arz ederken merd-i kıpti sirkatin söyler.": "Mert çingene hırsızlığıyla övünür" anlamına gelen bu ayrımcı atasözü, kötü eylemlerle övünülmez anlamında kullanılmaktadır. Türkçe'de Romanları ifade etmek için, "Çingene" terimine ek olarak, "Kıpti" terimi kullanılmaktadır. Sayıları 10 ila 20 milyon arasında olduğu sanılan ve Mısır'da yaşayan Hıristiyan bir etno-sosyal topluluk olan Kıptilere Romanları ifade etmek için yapılan bu gönderme ile Batı dillerinde Romanlar için kullanılan "gypsy" kelimesinin kökenleri arasında etimolojik olarak merak uyandıran bir çakışma vardır. Nitekim, Türkçe'deki "çingene" terimi, Yunanca'daki "tsinganos" ("τσιγγάνος") kelimesinden türemiş ve bu kelime de, Eski Yunanca'da "Mısırlı" anlamında kullanılmıştır. Bütün bunlar, Roman halkının Mısırlı olduğuna inanıldığını göstermektedir.

* Bu kategoriye katkıda bulunan Sanem Koç, İsmail Yiğit ve Özden Altunay'a teşekkür ederim.

1. Celal Üster, "Çingeneler: Dünyanın Günah Keçileri", Radikal, 30.07.2004, http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2940
2. Kemal Tahir, Yorgun Savaşçı, İstanbul: İthaki Yayınları, 3. Baskı, 2007, s. 104.
3. Şevkiye Kazan, "Yöremiz Atasözleri ve Deyimleri ile Mahalli Söyleyişlerinden Derlemeler", I. Burdur Sempozyumu, s. 1542, http://sempozyum.mehmetakif.edu.tr/1burdursempozyumu/cilt14/14.13.pdf
4. Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Karaman Halk Kültürü, Atasözleri ve Deyimler, http://www.karamankulturturizm.gov.tr/
5. Kemal Tahir, Rahmet Yolları Kesti, İstanbul: İthaki Yayınları, 4. Baskı, 2011, s. 62.
6. Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2 Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkilap Kitabevi, m. 790.
7. A.g.e., m. 791.
8. Üster.
9. Kazan, s. 1542.
10. Aksoy, m. 792.
11. Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
12. Aksoy, s. 34.
13. Ali Mezarcıoğlu, "Sözlüklerde Çingelere Küfretmek Serbest midir?", cingeneyiz.org, 14.11.2010, http://www.cingeneyiz.org/sozlukgundem.html
14. Üster.
15. A.g.e.
16. Aksoy, m. 1985.
17. A.g.e., m. 793.
18. A.g.e., m. 1440.
19. Yaşar Kemal, İnce Memed, Cilt. I, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 10. Baskı, 2006, s. 90.
20. A.g.e., m. 1985.
21. A.g.e., m. 2240.